Coriolanus is een van Shakespeares minder bekende stukken in de populaire context. Toch heeft Het Nationale Theater dit jaar het stuk vernieuwd ten tonele gebracht. Het vertelt het verhaal van de jonge legeraanvoerder Caius Martius. Hij krijgt na een succesvolle aanval tegen zijn rivaal, Aufidius, de titel ‘Coriolanus’. Deze titel brengt hem in de positie om tot consul van Rome benoemd te worden. Zijn arrogantie en trots maken hem echter ongeschikt maken voor zo’n machtspositie. Het volk verkettert hem dan ook en verbant hem uit de stad. Coriolanus sluit zich hierna aan bij zijn rivaal om vervolgens ten strijde te trekken tegen zijn eigen thuisstad.
Het Nationale Theater blijft relatief trouw aan het oorspronkelijke scenario. Maar een paar scènes zijn geschrapt. Het oermateriaal blijft dus in zekere zin gehonoreerd. De opvallendste aanpassing is de genderbend (of eerder sekse-bend) van het hoofdpersonage Coriolanus. Die verschijnt nu niet als man, maar als vrouw. Daarnaast is de nieuwe opvoering relatief pro-Coriolanus, waar het oude stuk Coriolanus interpreteert als een antiheld. Deze veranderingen brengen nieuwe ideeën over gender en macht aan het licht.
Een lesbische Coriolanus
Het originele stuk van Shakespeare heeft al een aardige queer context. Coriolanus en Aufidius hebben een zeer seksueel getinte rivaliteit. Ze bewonderen elkaar en elkaars kwaliteiten. Je zou zelfs kunnen zeggen dat het in dusdanige mate op liefde begint te lijken. Eerdere adaptaties van Coriolanus hebben hier ook op ingespeeld. In de filmversie uit 2011 met Ralph Fiennes en Gerard Butler en de (gefilmde) toneelversie uit 2014 met Tom Hiddleston spelen bijvoorbeeld in op deze heated rivalry. In de versie van Tom Hiddleston zoenen de twee personages elkaar zelfs. De queering van Coriolanus in de versie van Het Nationale Theater is directer.
In het originele stuk heeft Coriolanus een vrouw genaamd Virgilia. Deze relatie is in Shakespeare’s versie niet echt voorzien van veel romantiek. Echter, in de hedendaagse versie delen de twee personages, die nu allebei vrouw zijn, een gepassioneerde lesbische kus. Het koppel wordt ook nooit berispt vanwege hun geaardheid. De seksuele rivaliteit met Aufidius, die helaas man is gebleven, is daardoor niet aanwezig. Sterker nog, als Coriolanus bij Aufidius verschijnt in de hoop zich bij hem aan te kunnen sluiten, ranselt Aufidius zijn rivaal haast af in plaats van dat hij haar de dikke knuffel geeft die het originele scenario beschrijft.
De rol van vrouwelijkheid
Deze aanpassingen hebben verschillende gevolgen voor de manier waarop je het stuk kan interpreteren. Vanwege Virgilia’s grotere rol onderstreept het stuk de importantie van vrouwelijke (liefdes)relaties. Net als in het originele stuk laat Coriolanus zich leiden door vrouwen: haar moeder en haar vrouw. Coriolanus’ band met Aufidius kan in Shakespeares Coriolanus worden geïnterpreteerd als een mogelijkheid om te ontsnappen van vrouwelijke voorbeeldrollen en – in zekere mate – vrouwelijke heerschappij. Met Aufidius kan hij eindelijk verdwijnen in een zekere masculiniteit. Vanwege zijn opvoeding is Coriolanus echter nog steeds gevoelig voor vrouwelijke invloed en het is ook niet gek dat de vrouwen uiteindelijk toch zijn keuzes bepalen.
Omdat Coriolanus nu een vrouw is die in Aufidius een gelijkwaardige mannenrol probeert te vinden, lijkt het alsof Coriolanus even haar vrouwelijkheid wil wegcijferen en wil vervangen voor een mannelijke dominantie. Deze wordt in de versie van Het Nationale Theater ook duidelijk geassocieerd met agressie. Aufidius verwelkomt Coriolanus namelijk met geweld in zijn wereld. Een tijd zijn Coriolanus en Aufidius gelijken, maar als de vrouwen Coriolanus komen bezoeken om haar te vragen geen wraakactie te ondernemen tegen Rome, geeft ze toch toe. Kernwaardes als liefde wegen zwaarder dan wraak. Als Coriolanus naar Aufidius gaat om te vragen om de coupe op Rome te stoppen, maakt zij zich ook onderdanig alsof zij haarzelf terugzet naar een vrouwelijk stereotype. Dit laat zien hoe er in het stuk na is gedacht over de connectie tussen gender en macht.
Powervrouw
Het toneelstuk is erg pro-Coriolanus terwijl Coriolanus in het originele stuk nou niet echt een ideaal rolmodel is. De moraal van het stuk zou je kunnen identificeren als: hoogmoed komt voor de val. Die levenswijsheid is bewaard in de versie van Het Nationale Theater, maar Coriolanus’ trots lijkt ook te maken te hebben met anti-establishment ideeën. Omdat Coriolanus nu een vrouw is en een lesbienne is ze eerder een gemarginaliseerd karakter dan een normatief karakter. Het feit dat zij zich verzet tegen de gang van zaken en het bestuur, kan nu ook gezien worden als een wens om het (dominante) systeem te veranderen. Ze wil zich niet conformeren aan de gebruiken en de tradities.
Coriolanus moet bijvoorbeeld haar wonden tonen aan het volk om hun goedkeuring te krijgen voor haar benoeming tot consul. Omdat Corionalus nu een vrouw is en haar half-ontblote lichaam moet tonen aan een mensenmassa (wat ze in het stuk overigens doet in een onthullende jurk) ontstaan er connotaties met het vrouwenlichaam als object. Het feit dat Coriolanus haarzelf tegen deze exhibitie van vrouwelijk schoon verzet, kun je daarmee ook zien als een verzet tegen het gebruik van het lichaam als bewijsmateriaal voor een bepaalde rol (man, vrouw, maar ook held, heldin, et cetera). Waarom zou je je moeten ontbloten om erkend te worden voor wie je bent of hoe je gezien wil worden?
Het stuk legt niet zozeer intrinsiek de nadruk op het effect van de genderbend van Coriolanus. Het effect zit in de impliciete vertelling, niet de expliciete. Omdat Coriolanus’ rol en aanzien in het stuk niet is veranderd, blijft zij op gelijke voet met alle mannelijke personages. Zij hoeft zichzelf niet harder te bewijzen omdat zij vrouw is. Zij wordt bewonderd voor haar daden en niet omdat ze voor ‘iemand van haar sekse’ iets bijzonders doet. Ze wordt ook niet per se meer masculien getoond, omdat ze meer masculiene activiteiten doet of omdat ze lesbienne is (en dat via stereotypering duidelijk gemaakt moet worden). Nee, Coriolanus is Coriolanus en haar sekse doet er niet toe. Het is aan de beschouwer om te reflecteren op de manier waarop een genderbend iets lijkt te veranderen en toch ook niets lijkt te veranderen.
Queering the classic
Het is erg interessant om te zien hoe aanpassingen aan een bekend verhaal laten zien hoe de tijd verandert en welke kernwaarden je nu uit het stuk kan halen om iets van te leren. Ik werd me bewust van de manier waarop Coriolanus haarzelf distantieert van de gangbare normen en waarden. Omdat zij in de moderne adaptatie vrouw is en haarzelf nu distantieert van de status quo als gemarginaliseerd individu, lijkt het alsof zij zich verzet tegen het heersende machtsysteem (wat je kan identificeren als het heteronormatieve patriarchaat). Het is dan ook niet raar dat de mensen binnen de heersende macht zich door haar bedreigd voelen.
In het oorspronkelijke toneelstuk is het begrijpelijk dat er weinig affiniteit met Coriolanus was, omdat hij gewoonweg negatieve persoonlijke eigenschappen had. In de versie van Het Nationale Theater lijkt Coriolanus eerder iemand die het opneemt voor gemarginaliseerde groepen en stereotypering daarvan. Zij wordt daarmee een held die zich verzet tegen het systeem. Het feit dat ze aan het einde van het stuk beschuldigend het woord ‘meisje’ naar zich toegeworpen krijgt, is de ultieme belediging. Wie zij was wordt daarmee compleet ontkend en ze wordt gereduceerd tot een gestereotypeerd beeld van haar gender. Het Nationale Theater geeft hierdoor een interessante inkijk in de betekenis van de verhoudingen tussen gender en macht en een interessante twist op een klassiek verhaal.
Het Nationale Theater speelt Coriolanus nog een paar keer in de komende dagen. De speellijst is hier te vinden.
Over de auteur(s)
