De Olympische Winterspelen in Pyeongchang zijn vorige week begonnen en wereldwijd buigen liefhebbers zich over de medaillespiegel. Internationaal is de sfeer een stuk opgewekter dan tijdens de vorige editie, toen de Winterspelen in Sotsji als podium voor publieke verontwaardiging dienden: in het gastland was het via een nieuwe wet, bekend als de anti-homopropagandawet, niet lang daarvoor illegaal gemaakt om minderjarigen bloot te stellen aan “propaganda voor niet-traditionele relaties.”
De grenzen van de wet zijn breed en onduidelijk genoeg om zelfs The Sims 4 niet meer aan jongeren onder de achttien te verkopen, vanwege de mogelijkheid om in het spel relaties aan te gaan met karakters van hetzelfde geslacht. Hoewel de situatie in Rusland ons vier jaar geleden in zijn ban had, blijft het de laatste tijd nogal stil. Is er veel veranderd sindsdien? Het lijkt me een goed moment om daar een blik op te werpen.
Wet tegen propaganda van niet-traditionele relaties
In juni 2013 wordt in Rusland de wet tegen propaganda voor minderjarigen van niet-traditionele relaties (bijna) unaniem aangenomen. Hoewel Russische LHBTplus-activisten zich vanzelfsprekend verzetten tegen de wet, zijn sommigen er in zekere zin ook blij mee. De wet is namelijk een tastbaar bewijs van de groeiende homofobie in Rusland, en in combinatie met de Spelen wordt de hele wereld gedwongen daarnaar te kijken. In de nazomer van 2013 beginnen berichten Europa binnen te sijpelen en worstelen we hier met moeilijke vragen. Is het te laat om van locatie te veranderen, moeten regeringsleiders wel of niet boycotten, en kunnen de zeven (waaronder drie Nederlandse) queer-atleten open zijn over hun seksuele identiteit zonder een strafbaar feit te begaan? Sotsji 2014 wordt omringd door activisme en er zijn al snel daadwerkelijke politieke gevolgen merkbaar: zo wordt in de zomer van 2014 het beleid voor Russische LHBTplus-asielzoekers in Nederland versoepeld. Het lijkt er even op dat de meest optimistische activisten gelijk hebben en dat de invoering van de wet en de daaropvolgende internationale aandacht tot positieve veranderingen gaan leiden. Desondanks lukt het zelfs invloedrijke organisaties als het Europese Hof van de Rechten voor de Mens en Amnesty International niet om de wet tegen te houden.
Met het einde van de Spelen verslapt de publieke aandacht al snel, maar de situatie in Rusland wordt voor LHBT+ steeds benauwder. De flauwe hoop dat de wet niet echt nageleefd zal worden vervliegt nadat al snel de eerste veroordelingen vallen. Zo krijgt de adjunct-hoofdredacteur van een regionaal blad een boete van 50.000 roebel voor het plaatsen van een quote van een homorechten-activist en Elena Klimova, oprichter van Deti-404, een website die steun biedt aan Russische LHBTplus-jongeren, wordt eenzelfde boete opgelegd. Het bedrag is op dat moment hoger dan het maandsalaris van de gemiddelde Rus. Activisten hadden het voor de invoering van de anti-homopropagandawet al niet makkelijk – zo werd televisiepersoonlijkheid Anton Krasovsky bijvoorbeeld per direct ontslagen nadat hij tijdens een live-uitzending uit de kast kwam. Toch maakt de wet het nog eenvoudiger om hen te veroordelen zonder allerlei juridische trucjes uit te halen, zoals beweren dat het om ‘ordeverstoring’ gaat.
Irritatie, walging en angst
De wet maakt het moeilijk, zo niet onmogelijk, om buitenshuis queer te zijn, en laat jongeren die worstelen met hun seksualiteit in het duister. Maar het gevaarlijkste aspect is misschien nog wel de bijkomende boodschap dat homofobie terecht is. In een land waar de grote meerderheid negatief tegenover seksuele diversiteit staat, brengt dat extreme risico’s met zich mee. Volgens Russisch onderzoeksbureau Levada staat afgelopen jaar 83 procent van de Russische bevolking (bijna) altijd afkeurend tegenover seksuele relaties van mensen met hetzelfde geslacht en bijna de helft geeft aan irritatie, walging of angst te ervaren als ze geconfronteerd worden met homoseksualiteit. Meer dan een derde van de Russen beschouwt homoseksualiteit als een ziekte en meer dan een kwart ziet het als resultaat van een slechte opvoeding of als promiscuïteit. Opvallend is dat die cijfers in de afgelopen jaren, in tegenstelling tot wat in andere landen meestal gemeten wordt, gestegen zijn.
Zo maken neo-nazistische groepen als Occupy Pedophilia er een sport van om met name homoseksuele jongens en mannen te lokken via dating-apps, om ze vervolgens op camera te vernederen en mishandelen. Occupy heeft minstens tweehonderdduizend volgers, die hun acties rechtvaardigen door te doen alsof ze op kindermisbruikers jagen, maar pedofiel en homofiel worden vaak als synoniemen gebruikt. Ook werden mensen die meededen aan de (illegale) Sint-Petersburg Pride bespoten met gifgas en activisten krijgen vaak met bedreigingen te maken. Russische activisten trekken steeds harder aan de bel; ze zien hoe het geweld tegen LHBT+ sinds de invoering van de wet merkbaar toeneemt, maar kunnen nergens terecht.
Youtube-emancipatie
Voorlopig ziet de toekomst voor veel Russische LHBT+ er niet goed uit. Mensen in Moskou en Petersburg kunnen nog enigszins wegvluchten in een actieve underground scene, maar Russen uit de kleine, conservatieve steden zien nauwelijks mogelijkheid om open te zijn en zijn in hun isolatie nog kwetsbaarder.[ii] Er is echter misschien een klein lichtpuntje aan de horizon: het internet. LHBT+ die geen ruimte krijgen in de standaard media outlets kunnen ook in Rusland terecht op sociale media. Vooral Youtube is een veelgebruikt platform en Youtubers als Kirill Egor krijgen behoorlijk wat views en likes. Een paar weken geleden haalde deze video het internationale nieuws. Een groep studenten aan een Russische luchtvaartacademie maakte een licht homo-erotische video na, waarna ze een schorsing boven het hoofd hing. Verscheidene invloedrijke personen verdedigden de jongens en door het hele land werden soortgelijke filmpjes gemaakt om steun te betuigen. Vooral onder jonge Russen speelt het internet een belangrijke rol bij het bespreekbaar maken van politieke en sociale knelpunten. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de groeiende steun aan oppositieleider Aleksej Navalny, die precies snapt hoe je het internet als hulpmiddel voor maatschappelijke strijd inzet. Hij heeft trouwens laten weten geen probleem te hebben met het homohuwelijk. Misschien staat Russische LHBT+ in de nabije toekomst toch positieve verandering te wachten.
[i] Weaver, Courtney Russia propaganda law fuels gay attacks, Financial Times, 17 Augustus 2013
[ii] https://www.theguardian.com/world/2013/sep/01/russia-rise-homophobic-violence
Over de auteur(s)
