“Hoe kunnen we elkaar helpen om omgevingen en ruimtes te creëren waarin we floreren, groeien en helen?” schrijft Leana Boven ter introductie van haar tentoonstelling On Collective Care & Togetherness. In de showroom MAMA (in Rotterdam) stelt zij verschillende kunstenaars tentoon. Ieder geven zij hun eigen visie op collectieve zorg en samenzijn. Terwijl ik rondliep op de openingsdag (23 oktober 2020), bedacht ik me hoe bijzonder deze tentoonstelling is. Waar vind je een tentoonstelling die maatschappijkritisch en zorgend tegelijkertijd is, en die deze dualiteit centraal stelt? Alle reden om in gesprek te gaan met Leana!
Hoe kwam je op het idee om deze tentoonstelling samen te stellen over collectieve zorg en samenzijn?
Eind 2019 begon ik na te denken over een thema voor een tentoonstelling. Aanvankelijk had ik een andere richting voor ogen. Maar toen de pandemie uitbrak, leek het me relevant en belangrijk om in te gaan op het thema collectieve zorg en samenzijn. Ik zag om me heen dat de behoefte aan collectieve zorg heel groot was. Ik zag bovendien veel initiatieven ontstaan en zag bestaande gemeenschappen nog meer doen dan ze al deden. Ook online merkte ik dat mensen de verbinding met elkaar zochten en praktisch nadachten over directe actie.
Van daaruit groeide mijn interesse om onderzoek te doen naar welke systemen er zijn rondom zorg en hoe bestaande gemeenschappen zorg dragen voor elkaar. Vooral: hoe zorgen we binnen deze gemeenschappen voor elkaar als we ook voor onszelf moeten zorgen tijdens een pandemie? Een situatie die veel (financiële) stress en angst veroorzaakt? En als deze pandemie straks voorbij is, hoe kunnen we dan zorg voor elkaar blijven dragen?
Waarom is het belangrijk om dit thema centraal te stellen?
Wat sterk naar voren komt tijdens de pandemie is dat gemarginaliseerde groepen extra worden benadeeld. Voor deze pandemie waren ze ook al erg op zichzelf aangewezen, maar nu valt het extra op. Dat is natuurlijk best aangrijpend. Je verwacht dat de overheid ten alle tijden voor je zorgt – juist tijdens een pandemie – maar dit gebeurt in veel gevallen niet.
De pandemie legt structurele ongelijkheid onder een vergrootglas. Denk bijv. aan LHBT+’ers die extra problemen ervaren door corona, omdat ze elkaar als gemeenschap niet fysiek kunnen zien. Maar ook: mensen met een fysieke of mentale beperking hebben minder goede toegang tot gezondheidszorg, omdat die onder druk staat. En vergeet niet de mensen in contact- of essentiële beroepen die meer kans lopen ziek te worden, maar niet altijd kunnen stoppen of thuisblijven, omdat ze het financieel anders niet redden.
Voor mij was het belangrijk om die structurele ongelijkheid aan te kaarten en te kijken hoe we beter voor elkaar kunnen zorgen als de bestaande overheidsstructuren falen. Tegelijkertijd wilde ik ook de mooie kant van collectieve zorg belichten. Het is namelijk heel fijn om een gemeenschap te hebben.
Voor welke gemeenschap(pen) heb je deze tentoonstelling samengesteld?
Ik wil iedereen graag verwelkomen bij deze tentoonstelling, maar ik heb me vooral gericht op BIPOC (Black, Indigenous, People of Color) en queer gemeenschappen. Dit zijn de gemeenschappen die zichzelf het meest terugzien in de tentoonstelling.
Vijf kunstenaars staan centraal in de tentoonstelling: Samra Mayanja, roze meike (meike janssens), Kasper Tinus, Pris Roos en Marlou Fernanda. Waarom is juist hun werk zo belangrijk als we het hebben over collectieve zorg en samenzijn?
De kunstenaars hebben allemaal werk gecreëerd vanuit hun eigen geleefde ervaring met hun eigen visie en ideeën over het thema collectieve zorg en samenzijn. roze meikes werk is bijvoorbeeld belangrijk omdat het gaat over black queer joy. Een platform bieden aan kunst over dit onderwerp is erg nodig, juist omdat de kunstsector overwegend wit is. roze meikes werk kan mensen vreugde brengen of een gevoel van herkenning geven, en laat zien hoe mooi zorg dragen voor elkaar is.
Samra Mayanja’s werk is ook belangrijk. Het gaat over politiegeweld, en de noodzaak om instituten als de politie en gevangenissen af te schaffen. Hoe zij daar mee omgaat is heel mooi: haar werk weet systeemkritiek en tederheid op een unieke manier samen te brengen. Ze heeft in Leeds (UK), waar ze vandaan komt, een koor samengesteld met andere zwarte mensen. Samen hebben ze een gospelnummer opgenomen. Het resultaat is een gelaagd lied dat de pijn, onderdrukking en de ervaringen van zwarte mensen uitdrukt. Tegelijkertijd was het samenzijn en collectief zingen een helende ervaring voor Samra.
Toen ik het lied voor het eerst hoorde, werd ik er heel emotioneel van. Misschien weet je niet precies waar het nummer over gaat als bezoeker, maar de combinatie van pijn en het helende effect van samenkomen raken je meteen. En dit is wat mij aanspreekt in het werk: het kan een kalmerend effect hebben, terwijl het een heftig onderwerp is.
Een werk als dat van Samra Mayanja is misschien niet veelvoorkomend in de kunstsector, omdat het kritisch is op de politie, de staat, of het systeem van gevangenissen. Juist daar een platform aan bieden vind ik belangrijk; dat er geen gat zit tussen wat er daadwerkelijk gaande is in de wereld en welke werken we in een museum zien of horen.
In de tentoonstelling geven de kunstenaars hun visie op systemen van onderdrukking, zoals vervreemding, racisme en politiegeweld. Maar ze geven ook hun kijk op saamhorigheid, vreugde, zelfexpressie en gemeenschap. Kun je iets vertellen over hoe de kunstenaars deze op het eerste oog ver uit elkaar liggende thema’s met elkaar verbinden?
Dat is een goede vraag. Als zwart queer persoon krijg je te maken met bepaalde vormen van discriminatie, zoals racisme. roze meike maakt de keuze om in haar werk af te wijken van beelden van zwarte mensen die pijn lijden. Want voor wie is het werk als we zwarte mensen alleen maar pijn zien lijden? Niet voor de mensen die dat meemaken; het brengt alleen nog maar meer verdriet en trauma als zij dat bij een tentoonstelling zien. Black queer joy is een reactie op alle pijn die er is. roze meike stelt vreugde centraal in haar werk waardoor ze zorg draagt voor haar gemeenschap.
Marlou Fernanda geeft een andere blik op collectieve zorg en samenzijn. Haar werk gaat over het gevoel dat ze alles alleen moet dragen. Ze is een zwarte vrouw, waardoor ze specifieke ervaringen heeft met racisme en seksisme. Zij vraagt zich af met haar werk: hoe kan ik meer toenadering zoeken naar andere mensen of mijn chosen family als ik pijn heb? En vooral als ik het gevoel heb alles alleen te moeten dragen? Dit geeft ze weer in kleurrijke werken, een video-installatie en de performance die zij gaf tijdens de opening.
Wat hoop je uiteindelijk te bereiken met de tentoonstelling?
Ik hoop te bereiken dat mensen die zich nog niet zo bewust bezighouden met collectieve zorg veel leren over het belang ervan. Mijn hoop voor BIPOC en queer gemeenschappen is dat ze een gevoel van erkenning krijgen of zichzelf terugzien in de tentoonstelling. Dat het voor hen bevestigt: het werk dat je doet is belangrijk, ook al voelt het misschien niet elke dag zo. Bovendien hoop ik dat er gesprekken ontstaan tussen mensen, waarbij ze reflecteren op processen, en ervaringen met elkaar delen over hoe het beter zou kunnen. Ook hoop ik dat mensen die behoefte hebben aan het ervaren van een plek die veilig voelt en hen erkent voor wie ze zijn, dat hier terug kunnen vinden; dat ze die zorg voelen en dat het ze wat rust geeft om bij deze tentoonstelling rond te lopen.
Hoe denk je dat we in ons eigen dagelijkse leven bij kunnen dragen aan collectieve zorg, vooral binnen gemarginaliseerde gemeenschappen?
Begin bij jezelf, kijk wat je kan doen en zet eerst kleine stapjes. Kijk of je je bij een bestaand collectief kunt aansluiten. Of zorg dat je belangrijk werk of belangrijke stemmen naar de voorgrond brengt. Dat kan op verschillende manieren: denk aan sociale media, maar ook aan het voeren van gesprekken met vrienden en familie. En kijk ook naar jezelf: waar heb je zelf behoefte aan en hoe zou je dat in de praktijk – bijv. qua zorg – kunnen ontvangen of geven aan een ander?
Medio december komt ook nog een bundel uit over collectieve zorg en samenzijn in samenwerking met feministische uitgeverij Chaos. Daarmee bied je opkomende schrijvers een podium. Kun je iets meer vertellen over waarom je dit boek wilde uitbrengen als aanvulling op de tentoonstelling?
Ik wilde een publicatie uitbrengen zodat er nog meer reflectie komt op dit thema vanuit mensen hun eigen geleefde ervaringen. Ik wilde iets tastbaars creëren waarmee je in je eentje thuis rustig kan zitten. Sowieso vind ik het hele concept van publicaties en zelf dingen drukken mooi. Deze publicatie is een soort archivering van alles omtrent deze tentoonstelling. Ook leggen we op deze manier het grotere plaatje van de pandemie en de rol van collectieve zorg vast.
Kun je een tipje van de sluier oplichten over wat voor soort verhalen we kunnen verwachten in de bundel?
We hebben zes schrijvers geselecteerd met ieder uniek werk. Zo gaat een verhaal over opgroeien binnen een familie die misschien vasthoudt aan traditionele denkkaders en hoe je daarin je weg vindt. Maar er is ook een verhaal over iemands eigen ervaringen met autisme, hoe de wereld haar ervaart, en hoe zij reflecteert op zichzelf. Een ander werk gaat weer over hoe je zorgt voor elkaar, vooral voor vrienden. Ook komt de hedendaagse situatie van kapitalisme en racisme in de samenleving aan bod. Met name hoe een pandemie ongelijkheid versterkt. Het is erg uiteenlopend, maar allemaal heel poëtisch en filosofisch.
Wat is nog een laatste boodschap die je graag wil meegeven?
We moeten niet het werk vergeten dat werd en wordt verzet door zwarte feministische queer en Inheemse academici en activisten. De pandemie heeft thema’s als collectieve zorg en samenzijn meer naar de voorgrond gebracht. Maar collectieve zorg is iets wat altijd al heeft bestaan. We moeten goed onthouden wie het voortouw trekken in deze discussies en eer doen aan degenen die al jarenlang het werk verzetten. Dan denk ik bijv. aan Gloria Wekker, Philomena Essed en Sylvana Simons.
Het is ook van belang dat we ons richten op wat er gebeurt op lokaal niveau. Hier in Nederland wordt veel werk verricht, wat we lang niet altijd zien. Dat onzichtbare werk moeten we meer uitlichten. En we moeten uiteindelijk verder kijken dan begrijpen en erkennen dat er ongelijkheid is, en meer nadenken over wat de volgende stappen zijn om dit op te lossen. Wat zijn de manieren om nu te organiseren? Hoe gaan we zorgen voor een radicaal inclusieve maatschappij?
De tentoonstelling is nog te zien tot en met 9 januari 2021. Je kan gratis de showroom bezoeken met de inachtneming van de maatregelen. Ben je benieuwd naar het boek dat medio december uitkomt? Hou dan de website en Instagram van uitgeverij Chaos in de gaten! Zij laten je weten waar en wanneer je het kan bestellen.
Over de auteur(s)
