Op 12 maart bezocht ik de eerste try-out van de theatervoorstelling Schuldig kind in Het Nationale Theater in Den Haag. Schuldig kind is een voorstelling gebaseerd op het gelijknamige autobiografische boek van Ted van Lieshout. Als tienjarige jongen ontmoette Ted een volwassen man met wie hij in eerste instantie een bijzondere band ontwikkelde. Later mondde de relatie uit in situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag en misbruik. De theatervoorstelling belicht zijn verhaal op een unieke manier. De voorstelling gaat over heftige thematiek, maar is luchtig, excentriek en vol humor. Dit maakt de voorstelling toegankelijk en taboedoorbrekend. Vorige week interviewde ik Sander Plukaard over zijn rol als acteur en theatermaker in de voorstelling.
Hoe heb je de eerste voorstellingen en reacties vanuit het publiek ervaren?
Sander: ’Uit de reacties van het publiek kwam naar voren dat ze de perspectiefwisselingen zo indrukwekkend vinden en dat zij de voorstelling als een dappere inspanning ervaren om deze thematiek bespreekbaar te maken. Ook heb ik gemerkt dat bezoekers geraakt of geëmotioneerd zijn door de voorstelling. Mensen delen eigen ervaringen en willen echt over de inhoud praten.
Wat was voor jou de reden om mee te spelen in de voorstelling Schuldig kind?
Ik vind de boeken en het taalgebruik van Ted van Lieshout heel mooi. Verder vind ik de thematiek uitdagend. Het is een gedurfde keuze van de regisseuse Belle van Heerikhuizen om dit verhaal op toneel te zetten. Seksueel misbruik is een taboe-onderwerp en als theatermaker en acteur vind ik het bijzonder om te acteren in een voorstelling over een onderwerp dat aandacht verdient en vereist.
De voorstelling is luchtig, soms zelfs grappig, terwijl mensen dat misschien niet zouden verwachten bij een voorstelling over het onderwerp seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag. Wat denk je dat de belangrijkste boodschap is van de theatervoorstelling over dit onderwerp?
In deze voorstelling wordt een genuanceerd verhaal verteld dat mogelijk slachtoffers helpt. Een groot deel van de voorstelling speel ik ‘de meneer’. Het was vooral spannend om zijn rol te spelen, omdat ik hem niet clichématig neerzet. Ik speel zijn personage zoals Ted hem omschrijft in zijn boeken: als een sympathieke man. Ik was wel bang dat mensen zouden vinden dat ik hem te sympathiek neerzet. Als misbruik plaatsvindt, gebeurt dat vaak door iemand die in eerste instantie niet op een monster, of zelfs vriendelijk lijkt. Het is daarom belangrijk dat er een gesprek ontstaat: waarom gebeurt het? In welke gedaante kan het voorkomen? En hoe bescherm je kinderen? Mogelijk voelen slachtoffers zich geholpen door het genuanceerde verhaal, waarbij het clichébeeld van daders en slachtoffers wordt vermeden. Zo ontstaat er hopelijk ruimte voor mensen die zoiets is overkomen om erover te praten. En met praten komt hopelijk ook verwerking.
Wat hoop je dat kijkers onthouden van de voorstelling en wat zou het kunnen betekenen voor slachtoffers?
Ik hoop dat mensen bedenken dat er veel complexe kanten zitten aan een misbruikverhaal. In de voorstelling is die complexiteit goed zichtbaar. Jonge Ted is sterk op zoek naar zich gezien voelen en aandacht vanuit zijn omgeving. Hierna komt hij in een hele moeilijke situatie terecht. Naar aanleiding van het bezoeken van de voorstelling hoop ik dat mensen leren om empathisch te luisteren naar het verhaal van slachtoffers; of het nu gaat om misbruik dat in een voorstelling geportretteerd wordt of dat er iets naars gebeurt bij iemand in je omgeving. Theater is een oefening in empathie. Het zou waardevol zijn als deze voorstelling zorgt voor open gesprekken over deze thematiek en mensen aanzet tot nadenken over hoe zij steun kunnen bieden aan iemand die misbruik of grensoverschrijdend gedrag heeft meegemaakt. Het zou mooi zijn als Schuldig kind slachtoffers helpt om eerder hun verhaal te durven delen.
Hoe heb je jezelf voorbereid op de rol(len) in de voorstelling Schuldig kind?
Ik heb eerst beide boeken van Ted van Lieshout, Mijn Meneer en Schuldig kind, goed gelezen. Verder heb ik mij verdiept in krantenartikelen rondom pedofilie. Ik heb het boek Muidhond van auteur Inge Schildpoord gelezen, waarin de worstelingen tussen geweten en impulscontrole van een man met pedofilie worden beschreven. Voorafgaand aan de repetities zijn we als team in gesprek gegaan over de thematiek van de voorstelling. We hebben collectief gewerkt. Zelf mocht ik ook scènes uit het boek ‘Mijn Meneer’ aandragen waarvan ik dacht dat ze een toevoeging zouden vormen op de voorstelling. Verder heb ik mij, voor mijn rol als tienjarige Ted, geprobeerd in te leven in de leefwereld van een tienjarig kind door in mijn omgeving te kijken hoe kinderen contact maken met volwassenen en op welke wijze een vertrouwensband zich ontwikkelt.
Hoe vond je het om samen met je twee medespelers de dader en Ted (op verschillende leeftijden) te spelen en telkens van rol te wisselen?
Er was geen vaststaand script waarin je je vanaf dag één in vast kon bijten. Als team hebben we het stuk gecreëerd en erg veel nagedacht over de structuur van de voorstelling. Dat was heel intensief. Regelmatig vond ik het moeilijk om de heftige scènes los te laten als ik thuis kwam na de voorbereiding. De heftige verhalen kruipen wel in je.
Je noemt dat je zelf input hebt geleverd op welke scènes in de voorstelling zouden verschijnen. Wat vind je één van de mooiste of belangrijkste scènes?
Ik vond het leuk en interessant om met mede-acteur Florian Myjer de ontmoetingscène tussen Ted en de meneer te spelen. Ted is een brutaal, leuk en eigenzinnig kind en de meneer is sympathiek. Als kijker snap je waarom Ted geïnteresseerd is in de man en zie je dat er direct een klik is tussen de meneer en Ted. Bij deze scène is er minder sprake van vertellend toneel, maar eerder een dialoog waarin dingen in het moment ontstaan.
Is er een rol die je het meest aansprak?
Ik had vrij snel door dat ik graag een groot deel van de voorstelling de rol van de meneer op mij wilde nemen. Ik wil hem bewust sympathiek neerzetten. De meneer heeft aandacht voor Ted en geeft hem complimenten. Kijkers worden door dit tegenstrijdige beeld van een dader in de voorstelling en thematiek meegetrokken, omdat het een verhaal is dat niet vaak wordt verteld.
Voorheen acteerde je onder andere in de theatervoorstellingen Antigone en Metgezwel (Metgezwel is t/m 18 juni te zien in het theater). Wat maakt het acteren in de voorstelling Schuldig kind uniek ten opzichte van andere voorstellingen waarin je hebt geacteerd?
Allereerst maakt de thematiek deze voorstelling uniek. Daarnaast was het bijzonder om met drie acteurs het hele verhaal te vertellen. In Schuldig kind wisselen we met zijn drieën de hele tijd van rol, waardoor je vaak uit je personage stapt. In andere voorstellingen ben je vaak verantwoordelijk voor één rol gedurende de hele uitvoering. Door deze manier van werken en spelen is dit echt een gezamenlijke voorstelling. De wisselingen zijn goed te begrijpen voor de kijkers en maken de voorstelling diffuser en spannender. Als kijker word je aan het werk gezet om van al die perspectieven één verhaal te maken.
De voorstelling roept door de perspectiefwisselingen veel vragen op. Was er bijvoorbeeld altijd sprake van seksueel misbruik of ook van liefde? De voorstelling gaf mij een nieuw inzicht over dat slachtoffer- en daderschap niet altijd zo zwart-wit is. Heb je zelf nieuwe inzichten opgedaan door in de voorstelling te spelen?
Een inzicht dat ik heb opgedaan is dat er vaak complexere problematiek of kwetsbaarheden zijn die op de achtergrond spelen bij slachtoffers van misbruik. Zo groeit Ted op in een omgeving waarin hij niet makkelijk uit de kast kan komen als homoseksueel. Hij heeft weinig vriendschappen, wordt gepest en er ontbreekt een vaderfiguur in zijn leven. Ted is een gevoelig en excentriek kind. Ook deze kwetsbaarheden moeten aandacht krijgen, omdat deze kinderen mogelijk sneller slachtoffer worden van mensen met verkeerde intenties. Het is belangrijk dat omstanders in de omgeving alle kanten van een persoonlijk verhaal kennen en oordeelloos luisteren naar een slachtoffer. Hoe kan je iemand die misbruik heeft meegemaakt helpen? De voorstelling is een denk- en ervaaroefening om met dit soort vragen om te gaan. Door het maken van de voorstelling ontdekte ik hoeveel zelfverwijt slachtoffers van misbruik kunnen ervaren. De grens tussen wel of geen seksueel grensoverschrijdend gedrag bevindt zich soms in een grijs gebied. Slachtoffers leggen de schuld hierdoor regelmatig snel bij zichzelf.
De voorstelling gaat over dat Ted zeker niet alleen met woede of verdriet terugkijkt naar de relatie met de volwassen man. Hoe heb je het ervaren om dit (unieke) perspectief te belichten?
Het voelde voor mij dubbel, omdat je bijna nergens die woedende stem van Ted terug hoort. Ik kan mij bijna niet voorstellen dat het woedende gevoel er niet is geweest. Ik heb het idee dat het voor de verwerking nodig is om de schuld volledig bij de ander te leggen. In de dichtbundel ‘Hou van Mij’ van Ted van Lieshout, die ook verwerkt is in de voorstelling, komen Teds gevoelens met pijn en verdriet wel meer naar voren. Telkens als ik een stuk uit de dichtbundel las, raakte het mij heel erg. Je voelt een open zenuw en dat Ted zich afvraagt waarom dit is gebeurd. Ik vond het spannend om dit gevoel van Ted te belichten, omdat het verdrietige gevoel minder is verwerkt in zijn boeken. Tegelijkertijd is het ook weer tof aan theater dat je door spel veel eigen inbreng kan toevoegen. De vertaalslag van de boeken naar de voorstelling zorgt ervoor dat kijkers de verschillende stemmen in het hoofd van Ted letterlijk verwoord en verbeeld zien. Dat maakt de complexiteit van zijn verhaal en dat al die perspectieven over het misbruik naast elkaar bestaan nog meer invoelbaar.
Herken je iets van jezelf in het verhaal of in het personage van Ted?
Ik herken dat je al vrij jong het gevoel hebt dat je anders bent. Dat je bijvoorbeeld gevoeliger bent en anders naar de wereld kijkt. Het gevoel dat je ergens niet helemaal thuishoort komt mij bekend voor. Hierdoor moet je hard werken om je plek te vinden.
Belangrijke thematiek die terugkomt in de voorstelling is homoseksualiteit, geheimhouding en een gebrek aan zelfacceptatie. Jonge queer personen kunnen eerder het doelwit worden van mensen met verkeerde intenties door veelvoorkomende gevoelens van zelfhaat en schaamte. De voorstelling benadrukt dat het essentieel is dat jonge queer personen die worstelen met zelfacceptatie worden gehoord en de ruimte krijgen om in alle vrijheid en veiligheid te kunnen experimenteren.
Richting het einde van de voorstelling benoemt Ted: “Als je de schuld bij de ander legt, geef je de regie uit handen.” Hoe komt dit terug in jouw rol en in de voorstelling?
Deze uitspraak voelt voor mij dubbel. Aan de ene kant vind ik het heel mooi dat het een weerspiegeling van ‘ownership’ is: wat er ook gebeurt in je leven, trek het naar jezelf toe. Aan de andere kant denk ik dat het belangrijk is voor slachtoffers om te horen van de dader dat die fout zat en schuldig is om een ervaring met misbruik te kunnen verwerken. Misschien leidt het aanwijzen van de dader als schuldig tot minder zelfverwijt, vragen en twijfels bij slachtoffers. Mooi aan de voorstelling en het verhaal van Ted van Lieshout vind ik het optimisme in zijn werk. Hij kiest er altijd voor om met een liefdevolle blik naar de wereld te kijken, ondanks vervelende gebeurtenissen in zijn leven. Hij ziet de gebeurtenissen uit zijn jeugd als onderdeel van zijn leven. De ‘relatie’ met de meneer heeft invloed gehad op zijn leven, maar Ted kan zijn leven niet vergelijken met een leven waarin dit niet is gebeurd. Dat optimistische perspectief vind ik ontroerend, bijzonder en hoopvol.
Als bezoeker heb ik de theatervoorstelling als aangrijpend, leerzaam en humorvol ervaren. De perspectiefwisselingen maken Schuldig kind dynamisch, waardoor je als kijker bijna anderhalf uur wordt meegezogen in de unieke voorstelling. Schuldig kind is een voorstelling die iedereen gezien zou moeten hebben, omdat ik het met Sander eens ben: dit is een onderwerp dat aandacht verdient en vereist. De theatervoorstelling is tot 28 april te zien in theaters verspreid over heel Nederland.
* Bij Slachtofferhulp Nederland kan je terecht als je seksueel misbruik hebt meegemaakt voor onder andere een anoniem gesprek of praktische hulp.
Ook het Centrum Seksueel geweld biedt hulp aan slachtoffers van ongewenste seksuele ervaringen.
Over de auteur(s)
